Pas op ongeldigheid van gehele overeenkomst bij onrechtmatige staatssteun

7 november 2018, laatst geüpdatet 11 september 2024
Op 6 november 2018 heeft het gerechtshof Arnhem-Leeuwarden ("hof") zijn langverwachte arrest gewezen in het hoger beroep over het (staats)steungeschil tussen de gemeente Harlingen ("gemeente") en Spaansen Holding B.V. ("Spaansen"). De gevolgen zijn verstrekkend voor (decentrale) overheden en hun contractspartijen. Omdat de gemeente door middel van een koopovereenkomst onrechtmatige staatssteun heeft verleend, is de gehele koopovereenkomst nietig. Deze wordt daardoor geacht niet te zijn gesloten.
Sjaak van der Heul 
Sjaak van der Heul 
Advocaat - Senior
In dit artikel

Staatssteun

Zie voor een uitgebreider bespreking van de feiten deze blog.

Het arrest wijkt af van de uitspraak van de rechtbank Noord-Nederland ("rechtbank") die de zaak in eerste aanleg heeft beoordeeld. Het Hof bevestigt dat de gemeente door middel van een koopovereenkomst (met als voorwerp een perceel grond met fabriek) onrechtmatige staatssteun heeft verleend aan Spaansen.

De gemeente had zich namelijk niet opgesteld als particuliere marktinvesteerder. Zij was met Spaansen betaling van (circa twee miljoen) meer dan de marktwaarde overeengekomen. Het verschil tussen de marktwaarde en het overeengekomen bedrag was staatssteun. Omdat deze niet ter goedkeuring bij de Europese Commissie is gemeld, is de staatssteun in strijd met het Verdrag betreffende de Werking van de EU en dus onrechtmatig verleend.

Oordeel rechtbank - partiele nietigheid

Tot zover de overeenkomsten in de beoordeling door het hof en de rechtbank. Het Hof en de rechtbank verschillen namelijk van mening over de vraag welke gevolgen de onrechtmatigheid voor de koopovereenkomst moet hebben. De rechtbank heeft de koopovereenkomst partieel vernietigd. De koopovereenkomst blijft in stand maar Spaansen wordt verplicht om het surplus terug te betalen (het verschil tussen de marktwaarde en de door haar verkregen schadeloosstelling).

Het hof oordeelt anders en vernietigt daarom de uitspraak van rechtbank.

Oordeel hof - Volledige nietigheid

Van de overeenkomst tussen Spaansen en de gemeente was slechts een deel (namelijk de koopsom) in strijd met een dwingendrechtelijke wetsbepaling (namelijk het verbod op onrechtmatige staatssteun). In zulke gevallen blijft de rest van de (koop)overeenkomst alleen maar in stand (partiele nietigheid) voor zover dit, gelet op inhoud en strekking, niet in onverbrekelijk verband met het nietige deel staat.

De verplichting om staatssteun te melden bij de Europese Commissie ter voorkoming van onrechtmatigheid rust op overheden. Het Hof oordeelt in de eerste plaats dat de strekking van die meldingsverplichting zich daarom niet goed verhoudt tot partiele nietigheid. De door de rechtbank toegepaste partiële nietigheid komt er – naar het oordeel van het hof - op neer dat de gemeente wordt beloond voor het schenden van de op haar rustende meldingsplicht.

Het hof neemt aan dat de hoogte van de prijs is in het algemeen een onsplitsbaar beding is (van de rest van de overeenkomst). De bekende bedoelingen van de gemeente en Spaansen bij het sluiten van de koopovereenkomst geven geen aanleiding om van dat uitgangspunt af te wijken. In dat kader acht het hof van belang dat de koopovereenkomst nimmer tot stand zou zijn gekomen als de gemeente (slechts) de marktwaarde voor het perceel had betaald. Dat aanbod had Spaansen gewoonweg niet aanvaard.

Commentaar

Het Hof van Justitie heeft geoordeeld dat op lidstaten de verplichting rust om het concurrentievoordeel ongedaan te maken als gevolg van de onrechtmatige staatssteun. De nationale rechter dient aldus te bewerkstelligen dat de mededingingssituatie van vóór de steunverlening wordt hersteld.

De oplossing van de rechtbank nam weliswaar het concurrentievoordeel weg bij Spaansen, maar was volgens het hof niet in overeenstemming met Nederlands recht. Zoals eerder door onder meer mijn kantoorgenoot Joske Hagelaars is betoogd, kan inderdaad moeilijk worden volgehouden dat de koopsom (zeker als het gaat om een (bij)betaling van miljoenen) niet in onverbrekelijk verband staat met de rest van de overeenkomst. Nu rijst de vraag of de volledige ongedaanmaking van de transactie (als gevolg van de nietigheid van de koopovereenkomst) ertoe leidt dat de mededingingssituatie van voor de onrechtmatige staatssteun wordt hersteld. Wordt vervolgd…

Gerelateerd

Aandachtspunten bij Publiek-Private Samenwerkingen gericht op innovatie

Gaat u deelnemen aan een publiek–private samenwerking (PPS)? Hieronder worden enkele juridische en fiscale aandachtspunten genoemd voor PPS-contracten.

Annotatie in Jurisprudentie Aanbestedingsrecht (JAAN) over wezenlijke wijziging bij verstrijken contractuele termijn

In het tijdschrift Jurisprudentie Aanbestedingsrecht (JAAN 2024/77, afl. 4) is een noot van Tony van Wijk en Mathijs Jonkers verschenen over de vraag of het...

Gemeenten en zorgaanbieders opgelet: AMvB reële prijzen Jeugdwet per 1 juli in werking getreden

Op 1 juli 2024 is de AMvB reële prijzen Jeugdwet (‘AMvB’) in werking getreden. Met deze AMvB worden voor gemeenten nadere regels gesteld omtrent het...

Boete voor kartelvorming bij aanbestedingen: het belang van onmiddellijk distantiëren van ontvangen concurrentiegevoelige informatie

[authors value=' ' /] De ACM heeft in 2020 een boete opgelegd aan twee dakdekkers in Amsterdam die hun inschrijfprijs in het kader van een aanbesteding...

Verstrijken contractueel overeengekomen termijn levert geen wezenlijke wijziging op

Het verstrijken van een overeengekomen contractuele termijn levert volgens de Utrechtse voorzieningenrechter in beginsel geen materiële wijziging op van de...

ACM mag Marktverkenning naar ICT in de zorg (en de rol van Chipsoft) alsnog publiceren

Op 21 november 2023 heeft de ACM de Marktverkenning ICT in de zorg gepubliceerd die KPMG in 2020 voor haar heeft uitgevoerd. Publicatie heeft even op zich...
No posts found