Forensische zorg: een samenspel van herstel en veiligheid

Achtergrond en doelstelling Wfz 

Forensische zorg is zorg die wordt verleend aan mensen met een psychische stoornis, een psychogeriatrische aandoening of een verstandelijke beperking, wanneer deze zorg onderdeel is van een (voorwaardelijke) straf of maatregel. Een psychische stoornis kan voortvloeien uit of samenhangen met een verslaving, maar een verslaving is op zichzelf niet zonder meer een psychische stoornis¹. De  weging en vaststelling van de aanwezigheid van een psychische stoornis dient bij iedere persoon op maat plaats te vinden².  

Bij forensische zorg gaat het veelal om de behandeling en begeleiding van mensen met complexe en uiteenlopende zorgvragen. Sommige forensische patiënten lijden aan verschillende psychische stoornissen en een groot aantal is daarnaast verslaafd aan alcohol en/of drugs. Er zijn drie hoofdgroepen die forensische zorg kunnen ontvangen: (I) verdachten of veroordeelden, (II) gedetineerden (inclusief preventief gehechten), en (III) personen met een tbs-maatregel.  

Het doel van forensische zorg is tweeledig: de zorgverlening is enerzijds gericht op het herstel van de forensische patiënt, en anderzijds op het verminderen van de kans op recidive. De kaders voor het stelsel van de forensische zorg zijn vastgelegd in de Wfz. De Wfz vormt daarmee de schakel tussen de (geestelijke) gezondheidszorg en het strafrecht.  

Zorg op maat: verschillende vormen van zorg 

Forensische zorg wordt verleend door verschillende soorten instellingen en kan in verschillende vormen worden geleverd. De zorg wordt afgestemd op de specifieke situatie en de zorgvraag van de forensische patiënt. 

Een veelvoorkomende vorm van forensische zorg is klinische forensische zorg, waarbij de forensische patiënt wordt opgenomen in een forensische behandelvoorziening. Daarnaast bestaat er verblijfszorg, waarbij de forensische patiënt (kleinschalig en beschermd) woont in een woonvoorziening waar hij persoonlijke verzorging en ondersteunende begeleiding ontvangt.  

Forensische zorg kan echter ook ambulant worden verleend. In dat geval is er - anders dan bij klinische zorg of verblijfszorg - géén sprake van verblijf. Ambulante zorg valt uiteen in dagbesteding, begeleiding en behandeling. Ambulante zorg kan ook aanvullend worden geboden aan een forensisch patiënt die verblijft in een begeleidingsinstelling (stapelzorg).  

Tot slot kan er onder bepaalde voorwaarden voor worden gekozen om de zorg - door of onder verantwoordelijkheid van één zorgaanbieder - in een thuissituatie te laten verlenen op basis van een volledig pakket thuis.  

Deze verschillende vormen van zorg kennen een grote diversiteit aan beveiliging. Forensische patiënten die een groot risico vormen, zullen in de regel worden behandeld binnen de klinische forensische zorg.  

Beveiligingsniveaus binnen de klinische forensische zorg 

Binnen de klinische forensische zorg wordt het veiligheidsmanagement afgestemd op en (waar sprake is van beveiligingsniveaus) ingepast binnen het geldende beveiligingsniveau. Hoe hoger het beveiligingsniveau, hoe groter de focus op risicomanagement. Er bestaan vier beveiligingsniveaus³: 

• niveau 1 (bijv. een reguliere Wvggz-accommodatie): bedoeld voor reguliere patiënten en forensische patiënten met een straf, of in het kader van een strafrechtelijke maatregel;
• niveau 2 (bijv. een Forensisch Psychiatrische Afdeling): bedoeld voor patiënten met een psychiatrische aandoening die voorafgaand aan de opname grensoverschrijdend of gevaarlijk gedrag hebben vertoond;
• niveau 3 (bijv. een Forensisch Psychiatrische Kliniek): bedoeld voor patiënten die voor langere tijd binnen de beveiligde ring dienen te verblijven;
• niveau 4 (een Forensisch Psychiatrisch Centrum of een Penitentiair Psychiatrisch Centrum): bedoeld voor patiënten die langdurig onder zeer hoge beveiliging moeten verblijven.  
  
  

De forensische zorgbehoefte en het noodzakelijke beveiligingsniveau worden opgenomen in het indicatiebesluit van de forensische patiënt. Het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie stelt de indicaties voor klinische forensische zorg. Voor de plaatsing bij klinische zorg is de Divisie Individuele Zaken (onderdeel van DJI) verantwoordelijk.

Forensische titels 

Forensische zorg kan op basis van 24 verschillende titels worden verleend. De forensische zorgtitel is de bekostigingsgrondslag voor vergoeding door het Ministerie van Justitie en Veiligheid. Voorbeelden van titels zijn tbs met dwangverpleging, zorg als voorwaarde bij een beslissing (zoals tbs met voorwaarden), of overbrenging vanuit de gevangenis naar een psychiatrisch ziekenhuis.  

Hoewel forensische zorg vaak onder dwang plaatsvindt, kan deze ook vrijwillig worden verleend indien de forensische patiënt vrijwillig de noodzakelijk geachte zorg accepteert en daaraan meewerkt. Gedwongen zorg moet zoveel mogelijk worden voorkomen, maar kan worden opgelegd via een zorgmachtiging of een rechterlijke machtiging (‘RM’). 

Schakelbepaling gedwongen zorg 

De Wfz bepaalt dat de forensische zorg de verplichte zorg op grond van de Wet verplichte geestelijke gezondheidszorg (‘Wvggz’) en de onvrijwillige zorg op grond van de Wet zorg en dwang psychogeriatrische en verstandelijk gehandicapte cliënten (‘Wzd’) omvat (artikel 1.1, tweede lid, Wfz).  

Op basis van artikel 2.3, eerste lid, Wfz kan de strafrechter verdachten of veroordeelden gedwongen zorg opleggen. De strafrechter kan zowel een zorgmachtiging in de zin van de Wvggz, als een RM in de zin van de Wzd verlenen. In de praktijk wordt de strafrechter hierover regelmatig geadviseerd door een Pro-Justitiarapporteur. 

Een zorgmachtiging of RM kan worden afgegeven bij alle einduitspraken over het strafbare feit. Het verlenen van een zorgmachtiging of RM is dus niet alleen mogelijk als de rechter iemand veroordeelt voor een strafbaar feit, maar bijvoorbeeld ook als iemand wordt vrijgesproken of ontslagen van alle rechtsvervolging. 

Tot slot 

Met verschillende zorglocaties, beveiligingsniveaus én de mogelijkheid tot het verlenen van gedwongen zorg, draagt de forensische zorg bij aan een effectieve, op maat gesneden aanpak in complexe situaties. Dit sluit aan bij de doelstelling van de Wfz: de juiste zorg op de juiste plek. De Wfz waarborgt dat de gekozen zorgvorm niet alleen aansluit bij de zorgvraag van de forensische patiënt, maar ook bijdraagt aan maatschappelijke participatie en het voorkomen van recidive. Daarmee slaat de Wfz een brug tussen het strafrecht en de (geestelijke) gezondheidszorg.